“Ly gumiling chu-ì,” sabi sa akin ng tatay ko habang tumulong ako sa mga pinggan, “Ī chi-sī huan-a-po.”
(Don’t mind her. She’s the maid after all.)
Bata pa ako, marahil ay walong taong gulang, at sariwa pa ako mula sa pagkatuto sa Sunday school na magandang tumulong. Kaya tulong ang ginawa ko. Pagkatapos ng hapunan, dumiretso na ako sa kusina, at sinalubong ako ng pasaway na iyon. At ang aking yaya – gaya ng itatawag ko sa kanya, sa hindi pagsang-ayon ng aking ama na nagsasalita ng Hokkien – tumango lang.
“Ako na bahala diyan (Ako na ang bahala),” sabi niya sabay kuha ng mga pinggan sa akin.
Naaalala ko kung gaano pagod ang kanyang mga mata, lumukot dahil sa edad at panganganak. Naaalala ko ang mapang-uyam na tono ng aking ama, na may linya ng mga deklarasyon ng pabago-bagong kapangyarihan ng sambahayan na ito. Naaalala ko ang sarili kong pagkalito.
Ngunit hindi ito ang unang pagkakataon na narinig ko ang mga ideyang ito. Sa mga naka-catered na mga salu-salo sa hapunan at sa paligid ng mga pinalamutian na hapag kainan, ang mga pinsan, tiyahin, tiyuhin ay nagtsitsismisan tungkol sa kung gaano sila kawalang kakayahan. huan-á kang-lang – Pilipinong empleyado – noon, at oh, narinig mo na ba kung paano nagpakasal si ganito-at-ganoon, huwag nawang mag-asawa a Huan-ah!
Hindi rin ito ang huling beses na narinig ko ito. Pagkatapos ng pagsusulit sa batas kung saan nakapagtapos kami ng mga kaibigan ko, napaisip ako nang malakas kung paano namin ito nagawa. Ang isa sa kanila ay biglang tumingin sa aking mga kaklase at sinabing – na parang halata ang implikasyon nito – “Huan-a.” Ang implikasyon, siyempre, ay hindi naging kami. Kami ay shack-lift.
“Huan-ah” (Fanzai), ang salitang Hokkien na ginagamit ng karamihan sa mga Filipino-Chinese upang tukuyin ang mga Filipino, ay talagang isinasalin sa “dayuhan.” Ang tamang, mas clunkier na salita ay dapat na “hui-li̍p-pin-long” (菲律宾人) o “mga tao sa Pilipinas,” ngunit marahil dahil sa kaiklian nito o marahil sa iba pa, “huan-a” ay nakakuha ng pangunahing paggamit. Samantala, “shank-lift” (咱人), na siyang ginagamit ng Filipino-Chinese sa pagtukoy sa isa’t isa, literal na isinasalin sa “aming mga tao.”
Ngunit ang mga salita ay hindi lamang mga salita. Kapag pinutol mo ang isang buong tao – mga kaisipan at pag-asa at pangarap at lahat – sa dalawang pantig, binabawasan mo ang mga ito sa kung ano ang hindi sila. Sa paglipas ng mga dekada, ang salitang “Huan-ah” ay naging puno ng mapang-asar na lasa. Kami ay aming mga tao, ang mga salita ay tila sinasabi, at sila ay hindi, sa halip ay binansagan bilang mga dayuhan sa kanilang sariling lupain.
At lalong lumawak ang espasyo sa pagitan namin.
Sa bahay, ang parehong mga salita ay binibigkas, na may parehong nakakubli na mga tono. Sa kanila, my yaya ay isang Huan-a-po, na parang sinasabing banyaga siya, at samakatuwid, hindi alam na kakaiba. Isang ideal Huan-a-po ay isang masunurin, hindi mapaghangad na lingkod. Isang taong nakakaalam ng kanilang lugar. Pagkatapos ng lahat, ito ay isang pangunahing kasalanan para sa a Huan-a-po maging ke-guo; isang alam-lahat, a pakialamera. Ang walang buhay na pagsunod ay isang birtud.
Habang ang aking yaya tumira sa amin, siya ay tinanggap at pinaunlakan lamang hangga’t siya ay kapaki-pakinabang sa paligid ng bahay. Ang linya ng ganap na mabuting pakikitungo ay hindi kailanman nalampasan. Ang maselang tensyon ng pagsuko ng bahagi ng tahanan habang hindi rin nag-aalok ng labis sa Iba ay laging nakabitin sa hangin.
Tahanan, matamis na tahanan: ang lugar na iyon na naglalabanan bilang larangan ng digmaan sa pagitan ng lahi shack-lift at Huan-ah.
Sa ilan sa aking mga pinakaunang alaala, ako ay nagtatagal sa paligid ng kusina, nanonood bilang akin yaya nagtrabaho – maliksi ang mga kamay na hinahagis ang kaliskis ng isda na malapit nang tanghalian. Tatanungin ko siya kung paano niya nalaman na pumili ng pinakasariwang huli, o ang mga tiyak na punto upang putulin at linisin ang tiyan. At sasabihin niya sa akin kung paano, sa isang timpla ng Filipino at ng kanyang katutubong Ilokano.
Dumating sa punto na, bilang isang bata, ang mga salitang Ilokano ay magbibigay kulay sa aking mga pangungusap – kaakit-akit para sa akin, kakila-kilabot para sa aking mga magulang, na walang naiintindihan sa aking sinabi. Pinilit ng aking mga magulang ang aking pakikipag-usap sa kasambahay, sa takot na kunin ko ang Filipino o Ilokano bilang aking pangunahing wika at “ta̍k-pái ēng huan-á-ōe” (palaging gamitin ang Filipino.)
Isa sa mga ikinababahala ng aking kamag-anak na ang isa sa amin ay maging masyadong “localized” at mawalan ng kakayahang magsalita. shack-lift-ōe, Hokkien. At napakalawak ng takot na ito sa mga mapagmataas, matandang pamilyang Filipino-Chinese na mayroon silang salita para dito: “huan-á gong,” literal na isang hangal na dayuhan, o isang taong nakalimutan ang kanilang wika, ang kanilang mga pinagmulan.
Ang pag-ayaw na ito sa wikang Filipino ay naging malalim sa aking paglaki. Naiinis ako sa pag-aaral ng Filipino. Natakot ako sa Filipino. For a time, nabili ko na rin ang delusional superiority na parang halata sa maraming Filipino-Chinese. Ako, masyadong, ay nagsimulang tingnan ang aking yaya bilang isang lamang Huan-a-po.
Sa pagbabalik-tanaw, nakakaramdam ako ng kakila-kilabot. Marami pa sana akong nagawa para labanan ang malaganap na kapootang ito. Maaari kong piliin na makita ang karaniwang sangkatauhan sa aking sarili yaya‘s eyes, the same that glimmered in my mother’s, my lola. Tahimik akong nakatayo, nakikinig habang sinasabi ng aking mga kamag-anak ang kanyang mga pagkakamali sa isang dapat na intrinsic na kababaan ng kanyang lahi.
Walang ingat sa paligid ng chinaware? Huan-a. Hindi makapagtabi ng ipon? Huan-a. Ang pinakamasamang pagkakasala ay nangangailangan ng pinakamasamang paninira: “Puro utang na lang ang alam? Chhau-huan!” sasabihin nila, na naglalabas ng isang salita na literal na nangangahulugang “mabahong dayuhan” o “barbarian.”
Ang naiintindihan ko ngayon ay mga pagkakamali lamang o kahit na mga epekto ng isang disadvantaged na socio-economic na posisyon, minsan sasabihin sa akin ng aking mga kamag-anak ay ang mga likas na kabiguan ng Huan-ah. Kung minsan, masasabi ko na ang isang tao ay makakagawa lamang ng labis na makaahon sa kailaliman ng kahirapan kapag pinagkaitan ng mga pribilehiyong pang-edukasyon at pang-ekonomiya na inaalis nila. Ngunit umiling lang sila at pinatigil ako sa isang salita: Huan-a.
Malayo na ang narating ko sa pag-alis ng pasanin sa aking sarili sa pagkiling na ito. Ngunit ang nakaraan ay nagpapabigat sa akin.
Noong unang nagliwanag si Alex Tizon sa kuwento ni Lola, na tinawag niyang “alipin” ng kanyang pamilya sa modernong Amerika, karamihan sa mundo – sa tiyak na etikang Kanluranin nito – ay idineklara ang lahat ng ito na hindi makatarungan. Para sa ilan, ang kuwento ay tungkol lamang sa iba kasambahay.
Ngunit kung ang isang bagay ay na-normalize o hindi ng lipunan, kung ano ang mali ay mali. Upang banggitin si Tizon, “Nahihiya ako sa lahat ng ito, kasama ang aking pakikipagsabwatan.” Gayunpaman, marahil ang kahihiyan ay hindi ang angkop na emosyon. Sa saradong mundo ng shack-lift, walang kahihiyan sa pag-utos sa mga nasa ibaba mo. Kaya marahil ang mas angkop na emosyon ay pagkabigo.
Ang karapatan ay isang lason na nakalulungkot na lumalalim sa mga lupon ng Filipino-Chinese. Ang dismissive na paraan ng pagtrato nila sa kanila Huan-a-po kung minsan ay umaabot sa isang pangkalahatang sama ng loob para sa Huan-ah. Lumilitaw ito sa ibang mga lugar. Isipin na lang ang mga pader na itinayo nila sa paligid ng kanilang sariling mga anak upang mapanatili ang mga magiging manliligaw nang walang tamang pangalan ng pamilya.
Nang tanungin ko ang nakatatandang henerasyon kung ano ang nag-uudyok sa ganitong uri ng pagtatangi, sinabi nila na “pinapanatili” lamang nila ang kulturang Filipino-Chinese sa pamamagitan ng pag-iwas sa impluwensya ng Pilipino. Marahil ay mauunawaan natin kung bakit mahalaga sa kanila ang pamana kung isasaalang-alang natin ang kakaibang posisyon ng Filipino-Chinese. Inalisan ng kanilang sariling bayan at kultura, at kusang-loob na ipinatapon sa isang bansa kung saan sila ay minorya, kumapit sila sa kanilang wika at sa kanilang maliit na komunidad bilang ang tanging mga labi ng isang nawawalang pagkakakilanlan sa kultura. Ang sarili kong lolo, na tumakas sa pagkalat ng World War 2 sa China, ay tumakas patungong Pilipinas sakay ng kasabihang maliit na bangka na may dalang maleta at mga damit sa likod.
Inalis ang anumang mga paalala ng kanilang tahanan, pinoprotektahan nila ang sa tingin nila ay ang huling repositoryo ng kanilang kultura na nagpapatatag sa komunidad: Hokkien. At sa proseso, isinara nila ang iba.
Ngunit para sa lahat ng mga pag-iisip na ito, hindi ako mas malapit sa pag-unawa kung sino ang aking yaya ay lampas sa papel na tila idinidikta ng aking kultura. Maaari kong subukang buuin muli ang mga katotohanan. Ang kanyang pangalan ay Corazon. Galing siya sa Ilocos Norte. Mayroon siyang tatlong anak na babae, ang bunso na kung minsan ay iniimbitahan ng aking mga magulang sa bahay bilang pagpapakita ng pagkabukas-palad.
Pero ang totoo, hindi ko siya kilala. Ang kanyang pagkakakilanlan ay nawala sa takot na kung sino siya ay maaaring “makahawa” kung sino kami.
Kapag naaalala ko ang sandaling iyon ilang taon na ang nakalilipas, isang batang lalaki na gustong tumulong sa kanya yayasana hindi nalang ako tinuruan na makita siya bilang a Huan-a-po. Hindi. Sana’y tinuruan akong makita sa pagod na mga mata ang dignidad ng paggawa, ng pinagsamang sangkatauhan, kung ano ang kahulugan ng pagiging Pilipino. – Rappler.com
